श्रीगजेंद्र मोक्ष दिव्य धाम

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

त्रिकुट पर्वतको फेदी, श्रीकृष्णागण्डकी (नारायणी) नदीको तटवर्ती यो सुन्दर वन देव, गन्धर्व, यक्ष-किन्नर, सिद्ध, चारणगण तथा असङ्ख्य ऋषि-महर्षिगण द्वारा सेवित थियो। मयूर, कोकिलादि पक्षिहरुको ध्वनिद्वारा गुञ्जायमान यस सुन्दर वनमा मृग, बँदेल, जरायो, गैंडा, वनगाई, दुम्सि, सिंह, बाघ, वानर आदि धेरै किसिमका जनावरहरु निवास गर्ने। “गन्धर्वैः किन्नरैर्यशैः सिद्धचारणगुह्यकैः (श्रीवामन, पु. ८५१६) । त्रिकुट पर्वतहरुमा सुन, चाँदी र फलामको खानि थिए। वर्तमान अवस्था
सम्म सेतो र कालो माटोको रुपमा विद्यमान देखिन्छ ।
“रौप्यायसहिरण्मयैः । त्रिकुटको तलहटिमा गण्डकी नदी सरोवर आकारमा फैलिएको थियो। एउटा हात्ति (गजेन्द्र) नै त्यस वनको राजा थियो । गजेन्द्र देखि वनका साना ठुला सवै जनावरहरू भयभीत रहन्थे । मदले मत्त गजेन्द्र एकदिन आफ्ना झुण्डका साथ गण्डकी नदीमा जल विहारका लागि आयो। उन्मादयुक्त गतिले नदीमा प्रवेश गरि आफ्ना सुंडका माध्यमले छ्याप्दै बच्चाहरू विहार गर्दै थियो।
मानिक्यो फोहरा असाहीले हाती को बुट्टा बेसरी समात्यो। ग्राहो बलीयांश्चरणे रुषाग्रहीत्” वनको राजा र जलको राजा बिच भयंकर ठूलो लडाई हुन
थाल्दछ। हात्ती, हत्तिनी र छावाहरुले आफ्ना राजा माथि आइपरे को यस आपत्तिबाट बचाउन सुडमा सुंड मिलाएर तान्दा पनि लामो समय सम्म गजेन्द्रलाई ग्राहदेखि, छुटाउन सकेनन्। यस प्रकार गजेन्द्र (हात्ती) र ग्गाह (गोही) एक अर्कालाई नदीभित्र र बाहिरतिर तान्न खोज्दै लामो समयसम्म युद्ध हुँदा पनि कुनै उपाय नलागेपछि अरु हात्ती, हत्तिनी र छावाहरु सबैले छाडेर गए। वर्षों सम्म युद्ध चलेका कारण गजेन्द्रको बल क्षीण हुँदै गयो।ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
त्रिकुट पर्वतको फेदी, श्रीकृष्णागण्डकी (नारायणी) नदीको तटवर्ती यो सुन्दर वन देव, गन्धर्व, यक्ष-किन्नर, सिद्ध, चारणगण तथा असङ्ख्य ऋषि-महर्षिगण द्वारा सेवित थियो। मयूर, कोकिलादि पक्षिहरुको ध्वनिद्वारा गुञ्जायमान यस सुन्दर वनमा मृग, बँदेल, जरायो, गैंडा, वनगाई, दुम्सि, सिंह, बाघ, वानर आदि धेरै किसिमका जनावरहरु निवास गर्ने। “गन्धर्वैः किन्नरैर्यशैः सिद्धचारणगुह्यकैः (श्रीवामन, पु. ८५१६) । त्रिकुट पर्वतहरुमा सुन, चाँदी र फलामको खानि थिए। वर्तमान अवस्था
सम्म सेतो र कालो माटोको रुपमा विद्यमान देखिन्छ ।
“रौप्यायसहिरण्मयैः । त्रिकुटको तलहटिमा गण्डकी नदी सरोवर आकारमा फैलिएको थियो। एउटा हात्ति (गजेन्द्र) नै त्यस वनको राजा थियो । गजेन्द्र देखि वनका साना ठुला सवै जनावरहरू भयभीत रहन्थे । मदले मत्त गजेन्द्र एकदिन आफ्ना झुण्डका साथ गण्डकी नदीमा जल विहारका लागि आयो। उन्मादयुक्त गतिले नदीमा प्रवेश गरि आफ्ना सुंडका माध्यमले छ्याप्दै बच्चाहरू विहार गर्दै थियो।
मानिक्यो फोहरा असाहीले हाती को बुट्टा बेसरी समात्यो। ग्राहो बलीयांश्चरणे रुषाग्रहीत्” वनको राजा र जलको राजा बिच भयंकर ठूलो लडाई हुन
थाल्दछ। हात्ती, हत्तिनी र छावाहरुले आफ्ना राजा माथि आइपरे को यस आपत्तिबाट बचाउन सुडमा सुंड मिलाएर तान्दा पनि लामो समय सम्म गजेन्द्रलाई ग्राहदेखि, छुटाउन सकेनन्। यस प्रकार गजेन्द्र (हात्ती) र ग्गाह (गोही) एक अर्कालाई नदीभित्र र बाहिरतिर तान्न खोज्दै लामो समयसम्म युद्ध हुँदा पनि कुनै उपाय नलागेपछि अरु हात्ती, हत्तिनी र छावाहरु सबैले छाडेर गए। वर्षों सम्म युद्ध चलेका कारण गजेन्द्रको बल क्षीण हुँदै गयो।अन्ततोगत्वा आफू स्वयं बाँच्न आफैले ग्रेको प्रयास र अरु हात्ती हत्तिनीहरुले बचाउन गरेको यत्न असफल भएको देखि पूर्व जन्ममा गरेको भगवद् भक्तिको स्मृतिद्वारा शरणागतवत्सल भगवान नारायणले नै मेरो रक्षा गर्नुहुन्छ भन्ने निश्चित बुद्धि पूर्वक दिव्य स्तुति गर्न थाले “ॐ नमो भगवते तस्मै यत एतच्चिदात्मकम् । पुरुषायादिबीजाय परेशायाभिधीमहि ॥
जुन स्तुतिमा कुनै देवविशेषको नाम लिएका थिएनन्।